Noordegraaf en Docter laten je het Schiedam van bezettingstijd meebeleven

RECENSIE - Herman Noordegraaf is serieus en uiterst nauwkeurig. Dat past ook wel bij iemand die zowel theologie als sociologie studeerde en een lange wetenschappelijke carrière afsluit als hoogleraar aan de Protestantse Theologische Universiteit in Utrecht. Zijn werkgebied bevindt zich op het kruispunt van kerk-zijn en sociale gerechtigheid. Daarnaast heeft Noordegraaf veel gepubliceerd over linkse en anarchistische dominees, zoals Bart de Ligt.

Een dooie diender is de professor niet. Hij hanteert een heldere en soepele stijl waarbij een gezonde afkeer van jargon, moeilijke woorden en academische dikdoenerij steeds weer opvalt.

Dit alles komt sterk tot uiting in het pas verschenen boek Schiedam in de Tweede Wereldoorlog, een coproductie van Herman Noordegraaf en Dirk Docter, die zich al decennia bezighoudt met Schiedams oorlogsverleden. De heren zijn – zo blijkt uit elke bladzijde – goed op elkaar ingespeeld. Docter is een gedreven verzamelaar, die bij de Historische Vereniging Schiedam al sinds mensenheugenis het secretariaat voert van de Commissie ´40-´45. Bijna een kwart eeuw geleden leverde hij al een stevige bijdrage aan ‘Schaduwen over Schiedam’, een uitvoerig relaas van Schiedams wedervaren in die zwarte jaren. Het boek had zo veel succes dat weldra een tweede deel op stapel werd gezet.

En nu prijkt daar dan een nieuw boek. De aanleiding ligt voor de hand. Vijfenzeventig jaar geleden werd Schiedam bevrijd. Nu we opnieuw bezet zijn – dit maal niet door een externe vijand maar door een virus – is dat een reden te meer om ons op dit verleden te bezinnen. Maar dan nog: men had gemakkelijk Schaduwen over Schiedam kunnen herdrukken, desnoods met een aanpassinkje hier en daar.

Je hoeft Schiedam in de Tweede Wereldoorlog maar op een willekeurige pagina open te doen om er erg blij mee te zijn, dat het Fonds Historische Publicaties voor de uitgave van een geheel nieuw boek heeft gekozen. De ondertitel van Docters en Noordegraafs nieuweling luidt: Een fotoboek van Oorlog herdenken naar Bevrijding vieren. Die titel is te bescheiden. De combinatie van foto´s – driehonderd – met zeer informatieve onderschriften – nu eens een regel of wat, dan weer een heel opstel – die combinatie geeft de lezers van nu een beeld over hoe Schiedam er van 1940 tot 1945 bij lag. De treffende toelichtingen laten je meevoelen met de tijd van toen en het leven van de Schiedammers in die drukkende jaren.

Op het stofomslag prijkt het herdenkingsmonument aan de Plantage, waar nog altijd de voornaamste dodenherdenking van onze stad plaatsvindt. Dat legt de band met het heden en ons – Schiedammers van 2020, die dankzij het uitgekiende werk van het koppel Noordegraaf en Docter de bezetting in al zijn facetten mee kunnen beleven. Dat je op de Lange Haven het kringhuis van de NSB passeert met zijn schreeuwerige leuzen. Dat ineens buren verdwenen zijn om hun joodse afkomst, onder wie Max Hijmans van de bekende City Bazar op de Hoogstraat. Veel Schiedammers vlooiden de kleine advertenties in de plaatselijke bladen na want daar maakte deze gerenommeerde winkelier zijn aanbiedingen bekend. Hoe Duitse soldaten domicilie hebben gekozen in je school, zoals bijvoorbeeld op de Huijsmansstraat het geval was. Op pagina 95 staat een foto van echte Schiedamse straatschoffies uit de Gordonstraat. In het vriendengroepje zien we de broertjes Warga in onze richting kijken. Ze zijn met hun zusje vergast in Auschwitz. Pagina 136 toont de verweerde grafsteen van de familie Van Elswijk. Hun huis werd getroffen door een geallieerde vliegtuigbom. We leren hoe heel Schiedam werd gestraft met een avondlijk uitgaansverbod van 22 augustus tot 11 september 1943. Wat was er gebeurd? In de weiden bij Kethel had een geallieerd vliegtuig een noodlanding moeten maken. De bemanning was al gauw door de Duitsers ingerekend. Ze hadden alleen maar een open auto om hun gevangenen naar hun hoofdkwartier in Schiedam te brengen. Het werd een triomftocht. Overal kwamen de Schiedammers uit hun huizen om de piloten toe te juichen. Dat viel slecht bij de Duitsers. Dit gebeuren was een peulenschil in vergelijking met de grote razzia van november 1944, toen de Wehrmacht probeerde alle mannen tot veertig jaar uit hun huizen te halen voor arbeid aan schansen in het oosten van het land en nog verder in Duitse fabrieken.

Ik ben zelf op 19 mei 1949 geboren in het opklapbed van mijn ouders op de Sint Liduinastraat. Verhalen over de oorlog – met name de hongerwinter – waren dagelijkse kost. ¨Als die vliegtuigen kwamen, dan moest je naar de schuilkelder¨, vertelde mijn oma dan, ¨Maar die was op de Vismarkt. Dat haalde je niet. Dan bleven we maar in huis¨. Of: “De ene dag aten we de aardappelen, de andere dag de schillen¨. En tenslotte: ¨Met luchtalarm liep de hele straat vol met arbeiders van Wilton-Fijenoord. Dan belden ze aan. Een keer hebben we open gedaan. Toen klommen die kerels tot helemaal boven aan de trap. Ze bleven staan tot het luchtalarm voorbij was. Dat was eng. We hebben nooit meer de deur opengedaan.¨

Aan de binnenkant omslag staat een plattegrond van Schiedam uit pakweg 1940, uitgegeven door Roelants op de Korte haven. Dat is mijn stad, de stad uit mijn jongensjaren, want de bomschade in Schiedam bleef beperkt. Ik zie straten die niet meer bestaan maar waarvan het beeld me toch voor de geest komt: de Parallelweg, de Laan ons Genoegen (niet in de binnenstad maar ongeveer waar nu de Nieuwe Damlaan en de Vlaardingerdijk elkaar ontmoeten). Ook haal ik me de oude Maaskant voor de geest tegen Wilton-Fijenoord aan, met zijn stenen bankjes en zijn volkstuintjes. Ik kan die connectie leggen en mijn generatiegenoten ook. Allemaal. Veel van mijn klasgenoten zijn trouwens naar de bedrijfsschool van Wilton-Fijenoord gegaan, want dan was je kostje gekocht. Dachten ze. Inmiddels zijn de meesten van ons al lang en breed grootouders. De meeste jongvolwassen Schiedammers leven mentaal op grote afstand van die bezettingsgeschiedenis. Zeker als ze nazaten zijn van arbeidsmigranten. Zij krijgen van huis uit heel andere herinneringen mee, waarin Nederland en zeker Schiedam geen rol spelen. Zulke lezers treden een vreemde, onbekende wereld binnen als zij het boek van Noordegraaf en Docter opslaan. Toch worden ook zij meegesleept in dit verhaal van de stad. Dat komt door de voortreffelijke dosering in de bijschriften. Noordegraaf en Docter weten precies welke informatie je moet geven om een foto tot leven te brengen. Dat is een knappe prestatie.

Schiedam in de Tweede Wereldoorlog is dan ook een prachtboek, een op en top Schiedams prachtboek. Daar kun je als burger met gevoel voor deze stad niet zonder. Koop het bij een van de twee boekhandels die onze stad nog rijk is: Post Scriptum in winkelcentrum Spaland of het Schiedams Boekhuis op de Hoogstraat. Dit is waarachtig juist in deze tijd een noodzakelijke aankoop, waar je volkomen terecht het huis voor uit gaat.

Schiedam in de Tweede Wereldoorlog. Een Fotoboek: van Oorlog herdenken naar Bevrijding vieren. Schiedam 2020. Fonds Historische Publicaties Schiedam. ISBN 9789070450 Nur 680/ Prijs 24,90