Theo Gootjes Altijd zwart-wit

SCHIEDAM - Dertig jaar lang las Theo Gootjes (1942) dagelijks alle kranten en ging hij 's avonds na het NOS Journaal aan zijn keukentafel zitten. Daar doopte hij zijn pen in zwarte inkt en tekende hij zijn commentaar op het belangrijkste nieuws. De dag daarna stond zijn politieke tekening in de avondkrant. Daarmee zette hij een enorm publiek dagelijks even aan het denken. Het Stedelijk Museum Schiedam eert zijn werk met de solotentoonstelling Theo Gootjes. Altijd zwart-wit.

Menselijk tekort

Als chroniqueur van zijn tijd tekende hij over het milieu, privacy, vluchtelingenbeleid, Europa en de afscheiding van Groot-Brittannië. Het is opmerkelijk hoe actueel zijn werk is; Gootjes maakte de prenten tussen 1970 en 2005. Waarom dat zo is, kan hij verklaren. "Mijn werk gaat over het menselijk tekort. Ondeugd is van alle tijden."

Vrije volk

Behalve politieke prenten bevat de tentoonstelling vrij werk: handgeschreven en getekende bladen van zijn Gootjesbijbel. Objecten, driedimensionale versies van tekeningen, staan er ook. Gootjes’ politieke werk verscheen onder andere in het Vrije Volk en het Rotterdams Dagblad. Hij woont in Schiedam.

Niks en alles

Zoals een schilder zijn werk opbouwt door kleur naast kleur te zetten, zo begint Gootjes met een lijn. In de loop van zijn carrière had hij er steeds minder van nodig. Zijn tekening Uitgeprocedeerd (2005) telt drie lijnen. Twee daarvan vormen samen een pad dat naar een figuurtje in de verte leidt. Het is zijn favoriete werk. "Er staat bijna niks en toch zegt het alles."

Eens of niet

De titel van de tentoonstelling Altijd zwart-wit verwijst niet alleen naar het gebrek aan kleur in zijn werk. Het slaat ook op Gootjes’ mening, altijd duidelijk aanwezig. Een gulden middenweg werkt niet, zegt hij. Je standpunt moet in een keer duidelijk zijn. Ik was het eens of niet."

Gevaarlijk metier

Toch werd zijn getekende commentaar weleens totaal verkeerd gebruikt of beter: misbruikt. Een tekening die waarschuwde voor het opkomend fascisme zag hij terug als propagandamiddel van extreem rechts. Gootjes: "De werkelijkheid haalde de satire in, het is een gevaarlijk metier."

Moralisme

Gootjes groeide op met het christelijke geloof en zat een blauwe maandag op het seminarie. Zonder die opvoeding had hij geen politieke prenten kunnen maken, stelt hij. De katholieke traditie bracht hem zijn moralisme; het vingertje met ‘jullie zijn gewaarschuwd’. Ook leerde het dat hij zijn talent in dienst moest stellen van de maatschappij.

Gootjesbijbel

Als vrij kunstenaar dompelde hij zich vanaf 1995 een half jaar onder in het boek der boeken. In een klein, precies handschrift schreef hij pagina na pagina over uit het Hooglied, het Nieuwe Testament en de Apocalyps. Elk hoofdstuk fleurde hij op met een illustratie. Dat mondde uit in zijn Gootjesbijbel.

Menselijkheid

Hij laat er de menselijkheid zien van de verhalen en vooral het onvermogen dat hij ook in zijn politieke prenten zo genadeloos blootlegt. In het museum zijn vijftien van de honderdvijftig panelen te zien. Het werk is afkomstig uit de collectie van de Koninklijke Bibliotheek. Vierduizend politieke tekeningen bracht Gootjes onder in de collectie van Atlas van Stolk.

Weigering

Een tekening is pas een politieke prent als hij geplaatst is, vindt Gootjes. Dus wat deed hij nadat de redactie een tekening had geweigerd van Jezus die toenmalig premier Balkenende in de nek spuugt? Hij bood hem opnieuw aan, op de dag dat een nietsvermoedende stagiair de honneurs waarnam. De prent verscheen alsnog in de krant en leverde hem een reprimande van de hoofdredactie op.

Excuses

Ook in de categorie memorabel is de keer dat de krant op de voorpagina excuses aan de lezers aanbood voor een tekening van de dag ervoor. Op de gewraakte prent stond het woord Shell en bungelde aan elke letter een lijk. Het was Gootjes’ commentaar op Shells betrokkenheid bij de moorden in Nigeria in de jaren negentig. In 2017 bevestigde Amnesty International dat het olieconcern daarmee te maken had.

Zelfcensuur

Dat een politieke prent niet zonder gevolgen is, bewijzen de Deense cartoonrel, waarbij de profeet Mohammed werd afgebeeld, en de aanslag op het satirische weekblad Charlie Hebdo in Parijs in 2015. In 2019 stopte The New York Times met politieke cartoons. Aanleiding was een tekening die volgens de joodse gemeenschap en later ook de krant antisemitisch zou zijn. Gootjes ziet de ontwikkeling met lede ogen aan. ‘Mensen gaan aan zelfcensuur doen, dat is een gevaarlijke tendens.’

Theo Gootjes. Altijd zwart-wit is te zien vanaf 22 februari in het Stedelijk Museum Schiedam