Zingen als je dementerend bent: ‘Ik kan nog zo veel wel!’

SCHIEDAM – De herfst begint vandaag, en het zal niet zomaar zijn dat het ook Wereld Alzheimerdag is. Het wordt ook de dag van een bijzondere première: die van de concertfilm Erbarme Dich. Met Schiedamse inbreng.

Afgelopen week reed een groep Schiedammers naar Heiloo. Daar in Noord-Holland werden opnames gemaakt voor een film. Maar voor veel deelnemers voelde het vooral als een concert. Zonder publiek.

Het zit zo: Nederland kent sinds dit jaar vier zogenaamde participatiekoren. Dit dankzij de inzet van Erik Zwiers, journalist van beroep en zeer betrokken bij dementerende mensen. In 2017 schreef hij een boek over zes dementerende ouderen, ‘Zolang ik er ben’. Met een van de mensen had hij een dag voor diens overlijden een ‘goed gesprek’. Totdat de man, Nico, begon te zingen: “Wir setzen uns mit Tränen nieder...” Het bleek het slotkoor van de Matthäus Passion. Alzheimer of niet, Nico kende het stuk uit zijn hoofd.

Het is daarom dat het initiatief dat eerst in het hoofd van Zwiers, maar later onder veel meer mensen groeide, de naam ‘Wij zijn Nico’ kreeg.

Want, zo leerde Zwiers van Nico: ook al heb je Alzheimer of Parkinson, je kunt nog zo veel. Maar in de praktijk van een gemiddeld zangkoor blijkt maar al te vaak dat mensen met deze ziekten afvallen, niet langer mee kunnen zingen. Ze weten het oefenlokaal niet te bereiken of zijn tijdens het zingen soms ineens de draad kwijt. Dat zorgt voor verdriet en moedeloosheid en daarmee ook voor verlies aan levenszin. “Ik wil met Wij zijn Nico laten zien dat mensen met dementie vaak meer kunnen dan andere mensen denken”, aldus Zwiers.

Hij begint in 2018 in Haarlem met het eerste participatiekoor. In dirigent Felix van den Hombergh had hij een partner gevonden die zijn idee deelde dat mensen met dementie én mensen zonder dementie samen de hoogtepunten uit de Matthäus Passion moeten kunnen zingen. En zo geschiedde: op Paaszaterdag zongen 55 zangers, waarvan vijftien met dementie, de hoogtepunten uit de Matthäus Passion in de Doopsgezinde kerk in Haarlem. Met groot succes. Er volgde een koor in Bergen en in Helmond en sinds dit jaar ook in onze contreien: het Participatiekoor Midden-Delfland, naar de woonplaats van Marianne Schoone die aan het begin van het koor stond. Zwiers was met haar in contact gekomen; zij had het koor in Haarlem horen zingen en bedacht dat dat ook in haar dorp zou moeten kunnen. En zoals dat dan bij het Participatiekoor gaat: voor je het weet ben je projectleider. In de Schiedamse dirigent Bas van Houte vond Schoone al snel het vakmanschap dat nodig was om een Matthäus Passion te kunnen ‘doen’. Hij is immers ook al jaren de dirigent/organist die de uitvoering van het lijdensverhaal op muziek van Bach in Schiedam mogelijk maakt. “Hij hoort wat er in een stem en in een mens zit en daagt uit”, aldus Zwiers.

Schoone ging, ondersteund door Zwiers en anderen het gesprek aan met zorginstellingen in de regio om zangers met Parkinson of Alzheimer bij elkaar te krijgen. Dat ging nog niet gemakkelijk, aldus Zwiers, omdat ook in instellingen nog maar al te vaak wordt gedacht dat hun bewoners niet in staat zijn om aan een muziekuitvoering op niveau bij te dragen. “Dat kunnen onze mensen toch helemaal niet, is meestal de eerste reactie die je krijgt.”

De verhouding een-op-drie in het koor bleek ideaal: op iedere dementerende zanger of zangeres twee die dat niet zijn, in het koor ‘mantelzangers’ genoemd. Want zo valt het praktisch allemaal te doen en blijkt het muzikaal mogelijk een zeker niveau te halen. “Het is niet alleen maar tijdsbesteding of zo, we willen ook een artistiek niveau halen”, aldus Zwiers. De dementerende zangers blijken praktisch allemaal geoefende zangers die dus niet voor het eerst van hun leven Bach zingen.

Zo stond op 22 maart de eerste uitvoering van de Matthäus door het Participatiekoor Midden-Delfland op het programma, in de Dorpskerk in Kethel. We weten allemaal wat er in die weken gebeurde. Na drie maanden repeteren werd de uitvoering afgelast. 32 Zangers, waaronder tien met een geregeld haperend brein, teleurgesteld.

De afgelopen maanden hebben Zwiers en de projectleiders zich druk gemaakt om het contact te onderhouden. De ‘veilige, warme omgeving’ die de koren bieden werden intens gemist. “Dramatisch”, aldus Zwiers. Er werd ‘gepodcast’ om elkaar bij te praten. Een enquête onder in totaal driehonderd deelnemers in de zomer leverde op dat er veel animo was om op Wereld Alzheimerdag een uitvoering te gaan verzorgen. Het andere derde durfde nog niet, of vond het niet gepast om in september de Matthäus te zingen, want het is een stuk met veel emoties en verhalen.

Op 10 augustus begon het Participatiekoor Midden-Delfland weer, met alle protocollen van dien. Niet alle koorleden kunnen meedoen: met name de bewoners van de zorginstellingen, zoals die van de Frankelandgroep, daarvan wordt toch gedacht dat de risico’s te groot zijn om mee te doen. Wel doen verschillende nog zelfstandig wonende Schiedammers mee.

Afgelopen woensdag reden ze naar Heiloo, waar in de Cultuurkoepel samen met de muzikanten van Collegium Delft werd gezongen en opnamen werden gemaakt. “Een heel bijzondere dag”, aldus Zwiers. Behalve van de muziek werden ouderen gefilmd die brieven schreven in tijden van Corona. Deze beelden worden tussen de muziekfragmenten door gepresenteerd. “Het is een statement geworden over de noodzaak van welzijn in de langdurige zorg, juist in Coronatijden”, aldus Zwiers. “Deze pandemie legt het wankele evenwicht bloot tussen zorg en welzijn.” Ook nu weer blijkt: mee kunnen blijven doen aan het maatschappelijke en culturele leven is zo belangrijk. “Als dat wegvalt, valt voor velen de bodem onder hun bestaan weg.”

De titel van de film is het thema dat al voor de concerten gepland stond: Erbarme Dich (Ontferm u over mij). Vanavond om acht uur gaat de concertfilm online en kan ieder zelf meegenieten van de Matthäus van de drie participatiekoren.